بر اساس نتایج یک پژوهش آماری که توسط پژوهشکده آمار منتشر شده است بیش از نیمی از بازار ایران در انحصار یک یا چند شرکت خاص است و این شرکت‌ها با سوء استفاده از فضای موجود اقتصاد ایران و با ایجاد رانت نان کسب‌وکارهای کوچک را آجر کرده‌اند. مطابق تئوری‌های اقتصادی، انحصار در بازارها عامل نخست ایجاد رانت و فساد گسترده اقتصادی است.با وجود هشدار اقتصاددانان درباره اینکه انحصار زمینه ساز رانت می‌شود و رانت عامل فساد در اقتصاد ایران است ولی متاسفانه عملکرد دولت‌ها در مبارزه با انحصار نشان می‌دهد که تقریبا هیچ دولتی کارنامه موفقی در این‌باره ندارد.
تعریف بازار انحصاری
در علم اقتصاد به بازاری انحصاری اطلاق می شود که در آن یک یا چند فروشنده بخش عمده بازار را در اختیار داشته و بدین ترتیب قدرت بالایی در تعیین قیمت‌ها دارند و به این طریق سایر رقبا به‌ویژه کسب‌وکارهای کوچک را یا حذف یا به‌شدت تضعیف می‌کنند.در این نوع بازار شرکت هایی که انحصار بازار را در اختیار دارند می توانند میزان تولید و عرضه را به‌گونه‌ای تنظیم کنند که با صرف کمترین منابع، بیشترین سود ممکن را نصیب خود شود. با توجه به اینکه در بازار انحصاری رقابت وجود ندارد و استانداردهای اجباری به شکل حداقلی اجرا می‌شوند، کیفیت چندان مورد توجه نیست و افراد یا شرکت‌هایی که در بازار انحصار ایجاد کرده‌اند به‌راحتی می‌توانند سودهای کلان رانتی به‌دست بیاورند.
عملکرد ضعیف مجلس در تصویب قوانین ضد انحصاری
عملکرد مجلس و دولت در تصویب و اجرای قوانین ضدانحصار در ۴۰ سال گذشته بسیار ضعیف و ناکارآمد بوده است. تنها اقدام عملی که در چند سال گذشته در این زمینه انجام شده تشکیل شورای رقابت به‌عنوان یک ساز وکار تخصصی بوده است که وظیفه آن جلوگیری از انحصاری شدن اقتصاد ایران و ممانعت از توزیع رانت بین گروهی خاص می باشد. اما باوجود آنکه وظیفه اصلی این شورا انحصارزدایی است، عملکرد این شورا نشان می‌دهد که به جای انحصارزدایی خود به یک نهاد قیمت‌گذار تبدیل شده است که می‌تواند به‌طور مؤثری مکانیزم‌های بازار رقابتی را از بین ببرد و رانت توزیع کند.
اقتصاد ایران تا چه میزان در انحصار است؟
مطابق بررسی‌های پژوهشکده آمار مرکز ایران از بین ۱۲۲ صنعت فعال در اقتصاد ایران نزدیک به ۵۰ درصد صنایع در انحصار یک یا ۵ شرکت بزرگ قرار دارد این به‌معنای آن است که بیش از نیمی از اقتصاد ایران در انحصار برخی شرکت‌های محدود است که کنترل کامل بازارها را در اختیار دارند و از این طریق می‌توانند نرخ‌گذاری کنند و به نوعی از رانت ایجاد انحصار که در اختیار آنها قرار گرفته است، استفاده کنند. این اطلاعات نشان می‌دهد از میان صنایع فعال در اقتصاد ایران دست‌کم ۵۵ صنعت حضور دارند که در آنها فقط ۴۴ شرکت خاص بیش از ۵۰ درصد معادلات اقتصادی آن بازار را در اختیار دارند. همچنین در ۶۵ صنعت فعال میزان انحصار شرکت‌های بزرگ به بیش از ۴۰ درصد میرسد. در ۱۵صنعت نیز فقط ۴ شرکت چیزی در حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد معادلات تجاری آن بازار را در اختیار دارند.
بر طبق گراش پژوهشکده آمار با وجود بررسی‌هایی که درخصوص تمرکز یا انحصار در بازار ایران و برخی صنایع بزرگ در اقتصاد ایران انجام شده است، متاسفانه در برخی صنایع که کالاهای اساسی و ضروری مردم را تامین می کنند انحصار شدیدی وجود دارد که این موضوع تأثیر زیادی بر کیفیت و قیمت تولیدات این صنعت بر جای گذاشته است.
کدام صنایع دارای بیشترین انحصار و رانت هستند؟
- بر طبق این گزارش آمار نشان می‌دهد میزان تمرکز و انحصار در برخی صنایع حتی به ۱۰۰ درصد هم میرسد. به‌طور مثال صنایعی مانند تولید ساعت، قایق‌های ورزشی و ساخت تجهیزات سیال از جمله این صنایع هستند.
- همچنین در صنایعی مانند تعمیر تجهیزات برقی، تصفیه الکل سفید، صنعت تقطیر، تولید مولدهای بخار، ساخت کالاهای مصرفی الکترونیکی و ساخت برخی دستگاه‌های پزشکی میزان انحصار بیش از ۹۰ درصد است. به این معنا که فروش محصولات این صنایع تا ۹۰ درصد فقط در اختیار یک یا چند شرکت خاص است.
- تولید قطعات خودرو که از جمله صنایع پرمصرف در اقتصاد ایران است نیز به‌شدت انحصاری است؛ به‌طوری‌که فقط یک شرکت انحصار بیش از ۸۷ درصد سهم بازار را به‌خود اختصاص داده و سهم فروش ۴ شرکت در این بازار بیش از ۹۵ درصد از کل فروش این صنعت بوده است.
- بر طبق جدیدترین گزارشات ۷۰ درصد صنعت سیمان کشور نیز فقط در انحصار ۱۵ نفر می باشد که در همین امر موجب بالا رفتن قیمت سیمان بصورت فله و پاکتی در حدود ۳۰۰ درصد در طی چندماه شده است.
- در بررسی های به عمل آمده در صنایع پتروشيمي ، آهن و فولاد بخش زيادي از توليد اين صنايع در تمركز و سلطه تعداد اندكي بنگاه قرار دارد.(افزایش قیمت میلگرد در روزهای جاری نیز حاکی از رانت شدید در این صنعت دارد)
