شاهرگ نفتی جهان ــ ۲ / آیا عبور کشتی‌های آمریکا از تنگه هرمز قانونی است؟

ایران حق عبور ترانزیت را برای کشورهایی مانند ایالات متحده که عضو کنوانسیون ۱۹۸۲ نیستند، قانونی نمی‌داند، اما این کشورها بنابر عرفی‌شدن این مسئله، حق عبور ترانزیت را برای خود قائل هستند.

به گزارش خبرنگار اقتصادی، تنگه هرمز مهمترین شاهراه ترانزیت دریایی نفت جهان است به‌طوری که حدود ۲۰ درصد نفت خام جهان برای فروش به کشورهای خریدار، از این تنگه عبور می‌کند.

از نظر حقوق حاکم بر آب‌های بین‌المللی، لازم است به دو اصل اساسی که در مورد تنگه هرمز نیز صدق می‌کند، اشاره کرد؛

* معاهده ۱۹۵۸

نخست باید به معاهده ۱۹۵۸ ژنو اشاره کرد که در زمینه دریای سرزمینی و منطقه مجاور، “عبور بی‌ضرر” را به‌عنوان یک قاعده قدیمی عرفی در دریای سرزمینی به‌رسمیت می‌شناسد و به‌موجب ماده ۱۸ عهدنامه مذکور «عبور» به‌معنای عمل کشتیرانی در دریا‌های سرزمینی بدون ورود به آب‌های داخلی و بدون توقف در لنگرگاه‌ها یا تأسیسات بندری‌ای که خارج از آب‌های داخلی قرار دارند، است.

براساس این ماده عبور کشتی‌های خارجی از دریای سرزمینی تا جایی بی‌ضرر است که مخل آرامش، نظم یا امنیت کشور ساحلی نباشد. از طرف دیگر کشتی‌هایی که عبور بی‌ضرر را رعایت نکنند، تحت صلاحیت دولت ساحلی هستند و دولت ساحلی دارای حق تعلیق عبور این گونه کشتیها در نقاطی که عبور آنها نظم عمومی را به مخاطره می‌اندازد، خواهد بود. دولت ساحلی قادر است از عبور غیرمجاز ممانعت به‌عمل آورده و حتی به‌خاطر مسائل امنیتی عبور بی‌ضرر را در منطقه مشخص از آبهای ساحلی معلق نماید.

* معاهده ۱۹۸۲

 اما نوآوری‌ای که عهدنامه ۱۹۸۲ حقوق دریا‌ها داشته، طرح مسئله «عبور ترانزیت» است. این کنوانسیون محصول ۹ سال مذاکره توان‌فرسای کشورهای عضو سازمان ملل متحد از ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۲ بود و جایگزین چهار کنوانسیون سال ۱۹۵۸ ژنو شد. این کنوانسیون‌ها به‌ویژه از آن رو ناکافی قلمداد می‌شدند که با پیشرفت فناوری امکان بهره‌برداری از فلات‌قاره و بستر اقیانوس فراهم شده بود و در این زمینه قدرت‌های جهانی معتقد بودند اصل عبور بی‌ضرر کافی نبوده و به‌زیان تجارت و جامعه جهانی است چراکه حق دسترسی به دریای آزاد بدون آزادی عبور از تنگه‌ها بی‌فایده است. از جمله تفاوت‌های عبور ترانزیت با عبور بی‌ضرر آن است که اولاً عبور ترانزیت شامل هواپیما‌ها نیز می‌شود؛ درحالی که عبور بی‌ضرر تنها شامل کشتی‌هاست. ثانیاً در عبور ترانزیت، زیردریایی‌ها هنگام عبور از تنگه‌های بین‌المللی ملزم به حرکت در سطح آب و افراشتن پرچم خود نیستند. ثالثاً در عبور ترانزیت هیچ‌گونه حق تعلیقی برای کشور ساحلی درنظر گرفته نشده است، اما در عبور بی‌ضرر تحت شرایطی تعلیق عبور کشتی‌ها برای کشور ساحلی ممکن است. البته جمهوری اسلامی این طرح را در مجلس خود تصویب نکرده و نماینده دولت جمهوری اسلامی ایران در کنفرانس سوم حقوق دریا‌ها در یک اعلامیه تفسیری اعلام کرد: «حق عبور ترانزیت را تنها برای کشور‌هایی به‌رسمیت می‌شناسد که عضو عهدنامه حقوق دریا‌ها باشند». اما رفتار کشورهای غربی به‌خصوص آمریکا در این میان بسیار جالب است، چرا که این کشور به کنوانسیون ۱۹۸۲ نپیوسته و می‌تواند از ورود کشتی‌های نظامی به آب‌های خود خودداری کند. اما در مورد ورود کشتی‌های خود به آب‌های سرزمینی کشور‌های دیگر مانند ایران تابع قوانین کنوانسیون بوده و از حق ترانزیت استفاده می‌کند. یکی از بارزترین ضرباتی که ایران از این مسئله خورده، ورود ناو جنگی وینسنس آمریکا به آب‌های سرزمینی ایران در خلیج فارس و شلیک به هواپیمای مسافربری ایران  در تاریخ ۱۲ تیر ۱۳۶۷ (۳ ژوئیه ۱۹۸۸) بوده است.

* جمع‌بندی

مطابق مطالب ذکرشده، ایران حق عبور ترانزیت را برای کشورهایی مانند ایالات متحده که عضو کنوانسیون ۱۹۸۲ نیستند، قانونی نمی‌داند. اما این کشورها بنابر عرفی شدن این مسئله، حق عبور ترانزیت را برای خود قائل هستند، بنابراین شرایطی که با آن روبه‌رو هستیم، پیروزی قدرت و زور بر قانون است و کشورهای قدرتمند هر جایی به‌نفع‌شان باشد، قوانین را رعایت کرده و در غیر این صورت آن عمل را غیرقانونی می‌دانند.